Ένα από τα περιπλοκότερα αλλά και σημαντικότερα ζητήματα που πιθανόν θα κληθεί να επεξεργαστεί ένα παιδί είναι η απώλεια ενός αγαπημένου ανθρώπου δηλαδή ενός γονιού, συγγενή, φίλου.
Τα παιδιά δυσκολεύονται να κατανοήσουν την μονιμότητα του θανάτου και συχνά δεν ξέρουν πως να εκφράσουν την θλίψη τους. Ο θάνατος είναι μέρος του βίου μας και γι΄αυτό δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται με μυστικοπάθεια.
Το παιδί χρειάζεται ενθάρρυνση για να εξωτερικεύσει και να διαχειριστεί με υγιή τρόπο τα συναισθήματα του. Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε ότι η διαδικασία του πένθους δεν τελειώνει εύκολα αλλά μετασχηματίζεται ανάλογα με την ανάπτυξη του παιδιού.
Πως αντιλαμβάνεται το παιδί τον θάνατο ανάλογα με την ηλικία
• Βρεφική & πρώτη νηπιακή ηλικία (0-3 ετών): Τα παιδιά δεν μπορούν να αντιληφθούν την έννοια του θανάτου, αλλά νιώθουν την απουσία όπως και την θλίψη των ενηλίκων. Επειδή δεν μπορούν να εκφραστούν λεκτικά, συχνά εμφανίζουν διαταραχές ύπνου, προβλήματα διατροφής και ευερέθιστη συμπεριφορά.
• Προσχολική ηλικία (3-6 ετών): Τα παιδιά αντιλαμβάνονται τον θάνατο ως αποχωρισμό αλλά δεν κατανοούν την μονιμότητα του γεγονότος. Συχνά, με την πλούσια φαντασία τους πιστεύουν ότι με τις λέξεις, τις σκέψεις ή τις πράξεις τους μπορούν να προκαλέσουν τον θάνατο κάποιου. Σε αυτήν την ηλικία το πένθος εκφράζεται με συμπεριφορές παλινδρόμησης όπως νυχτερινή ενούρηση και πιπίλισμα δάκτυλου.
• Σχολική ηλικία (6-12): Τα παιδιά κατανοούν την μονιμότητα του θανάτου, αλλά συχνά θεωρούν ότι συμβαίνει μόνο σε άλλους. Η έκφραση του πένθους γίνεται με εμφάνιση φοβιών, δυσκολιών στην μάθηση, διαταραχών διάθεσης και έντονα επιθετική συμπεριφορά.
• Εφηβική ηλικία: Οι έφηβοι κατανοούν την μονιμότητα και το νόημα του θανάτου. Άλλοτε επιδιώκουν την συμπαράσταση από άλλα άτομα, άλλοτε απομονώνονται και προσπαθούν να διαχειριστούν μόνοι τους την απώλεια, ενώ δεν είναι απίθανο να εκδηλώσουν κυνισμό προς τον θάνατο με αποτέλεσμα να θεωρηθεί ότι δεν νιώθουν τίποτα. Η έκφραση του πένθους γίνεται με εκδήλωση θυμού, σχολική αποτυχία, απαισιοδοξία, προκλητική συμπεριφορά, έντονη θλίψη, διαταραχές διατροφής.
Μερικές συνήθεις φράσεις, τώρα, των ενηλίκων που προκαλούν σύγχυση στα παιδιά, αντί να βοηθούν:
Πού πήγε;
Πήγε στον ουρανό / πέταξε ψηλά / έφυγε/ λείπει ταξίδι / κοιμήθηκε / έκλεισε τα μάτια του
Γιατί;
Επειδή: τον πήρε ο Θεός / τον ήθελαν παρέα οι άγγελοι / ήταν πολύ καλός
Που βρίσκεται τώρα;
Ψηλά στον ουρανό / Στα αστέρια / Μας βλέπει από ψηλά / είναι δίπλα μας
*Σε βλέπει – Αυτό φοβίζει το παιδί και του δημιουργεί την αίσθηση ότι «παρακολουθείται» δημιουργώντας του άγχος και ένοχες για ότι κάνει.
Πώς μπορείτε να βοηθήσετε τη διαδικασία πένθους:
Ακούστε με προσοχή το παιδί.
Ενθαρρύνεται το παιδί να σας μιλήσει για την απώλεια φροντίζοντας να ακούτε με προσοχή και αυθεντικότητα και σεβόμενοι τις γνώμες τους, απαντώντας ειλικρινά στις ερωτήσεις τους. Αν το παιδί εκφράζει κάποιο συναίσθημα, δείξτε ότι το αναγνωρίζετε λέγοντας “Βλέπω ότι είσαι λυπημένος/αγχωμένος/απογοητευμένος/θυμωμένος”. Αποφύγετε εκφράσεις όπως “ξέρω πως αισθάνεσαι” γιατί στην πραγματικότητα κανείς δεν ξέρει πως αισθάνεται ο άλλος.
Αφήστε το παιδί να κλάψει.
Εξηγήστε στο παιδί ότι είναι επιτρεπτό και θεμιτό αν το νιώθει να κλάψει. Μπορείτε να εκφράσετε το πένθος σας μπροστά στο παιδί ώστε το παιδί να νιώσει άνετα να κάνει το ίδιο. Αν το πένθος σας κρατήσει για μεγάλο διάστημα, ζητήστε βοήθεια.
Εξηγήστε τον κύκλο της ζωής με απλά λόγια, αναλόγως του αναπτυξιακού σταδίου που βρίσκεται το παιδί.
Η ενημέρωση του παιδιού πρέπει να είναι σύμφωνη με το επίπεδο κατανόησής του, την ηλικία του, τις εμπειρίες του και τις ανάγκες του για πληροφόρηση τη δεδομένη στιγμή.
Παιδιά μικρότερης ηλικίας δεν είσαι σε θέση να επεξεργαστούν συγκεκριμένες πληροφορίες. Φροντίστε οι απαντήσεις σας να είναι σύντομες, απλές και να τις επαναλάβετε αν κρίνεται σκόπιμο.
Παροτρύνετε το παιδί να επιστρέψει στη ρουτίνα του, χωρίς να το πιέσετε όμως.
Οι αλλαγές που προκύπτουν μετά από μια απώλεια μπορεί να είναι καταιγιστικές. Βοηθήστε τα παιδιά να διατηρήσουν την συνήθη ρουτίνα γιατί είναι πολύ εύκολο να έρθει η αποδιοργάνωση.
Διαβεβαιώστε τα για την αγάπη του αποθανόντα.
Μιλήστε για τον εκλιπόντα. Ανά διαστήματα, να θυμίζετε στο παιδί πόσο πολύ το αγαπούσε ο αποθανόντας και πως ήξερε ότι και αυτό ένιωθε το ίδιο. Αυτό είναι απαραίτητο γιατί συχνά τα παιδιά νιώθουν ενοχές για κάτι ή ανησυχούν ότι δεν έδειχναν επαρκώς την αγάπη τους.
Αφήστε το παιδί να αποφασίσει.
Αν ένα παιδί ζητήσει να παρακολουθήσει την τελετή της κηδείας πρέπει να είναι απόλυτα προετοιμασμένο για το τι πρόκειται να ακούσει ή να δει. Σε καμία περίπτωση δεν θα πρέπει να εξαναγκάζεται ή να καθίσταται ένοχο αν για οποιοδήποτε λόγο δεν θέλει να συμμετάσχει. Αν όμως το ζητήσει να εμπλακεί στη τελετή, αυτό θα πρέπει να εξαρτηθεί απόλυτα από το ηλικιακό στάδιο του παιδιού και την ικανότητά του να επεξεργαστεί την κατάσταση, τη σχέση του με τον θανόντα.
Εγγεγραμμένος Κλινικός Ψυχολόγος
